ΔΩΔΩΝΗ - Ναοί, Χρησμοί, Αγώνες

Γράφουν/Φωτογραφίες: Μαρία και Κωνσταντίνα Κωνσταντίνου
Read this article in english

Η Δωδώνη βρίσκεται στο νομό Ιωαννίνων στην περιοχή της Ηπείρου, 22 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά από τα Γιάννενα, στις πλάγιες του όρους Τόμαρος. Εμείς επισκεφθήκαμε τον αρχαιολογικό χώρο της Δωδώνης και αξίζει πραγματικά να παρακολουθήσουμε συνοπτικά την ιστορία αυτού του ιερού τόπου, ο οποίος θα λέγαμε ότι αποτελεί μικρογραφία μιας πόλης, της Δωδωνούπολης.

Όσο για το γεωγραφικό προσδιορισμό του, το ιερό της Δωδώνης βρίσκεται στο κέντρο στενής κοιλάδας, στους ανατολικούς πρόποδες του όρους Τόμαρος. Παρά τον ήλιο και τη ζέστη του

μεσημεριού, δεν πτοηθήκαμε στην περιήγηση του αρχαιολογικού τοπίου, καθώς ένα δροσερό αεράκι συνόδευε την πορεία μας, μάλλον αποτέλεσμα της ιδιαίτερης γεωγραφικής επιλογής των προγόνων μας!

Ακολουθώντας το μονοπάτι που οδηγεί στο αρχαιολογικό συγκρότημα, πρώτο μπροστά μας προβάλλει το επιβλητικό αρχαίο θέατρο της Δωδώνης. Πρόκειται για ένα από τα μεγαλύτερα θέατρα της αρχαιότητας με χωρητικότητα 17.000 θεατών περίπου, σωζόμενο σε πολύ καλή κατάσταση (πραγματοποιούνται αυτή τη στιγμή εργασίες αναστήλωσης), οικοδομημένο στις αρχές του 3ουπ.Χ αιώνα, στα χρόνια της βασιλείας του Πύρρου. Η ακουστική του είναι μοναδική. Είναι χτισμένο σε φυσική κοιλότητα του εδάφους, ενώ περιλαμβάνει τα βασικά μέρη ενός αρχαίου ελληνικού θεάτρου: κοίλον (θέσεις θεατών-εδώλια), ορχήστρα και σκηνή. Η εικόνα του θεάτρου στη σημερινή του μορφή, έχει προκύψει από αλλαγές που ακολουθούσαν κάποια καταστροφή, συγκεκριμένα από τους Αιτωλούς και τους Ρωμαίους. Την τελική μορφή του το θέατρο της Δωδώνης την απέκτησε το 31 π.Χ, όταν ο ρωμαίος αυτοκράτορας Οκταβιανός Αύγουστος, το μετέτρεψε σε αρένα για θηριομαχίες.

Δίπλα ακριβώς στο θέατρο, σώζεται το αρχαίο στάδιο της Δωδώνης. Αποτελεί κατασκευή μεταγενέστερη του θεάτρου (τέλη του 3ου π.Χ αιώνα) και είναι από τα λίγα με λίθινα εδώλια. Στο στάδιο τελούνταν τα Νάϊα, προς τιμήν του Νάϊου Διός, πιθανότατα κάθε 4 χρόνια και περιελάμβαναν αγώνες τόσο αθλητικούς, όσο και δραματικούς (στο θέατρο).

Τα επόμενα χτίσματα που συναντά ο επισκέπτης συνεχίζοντας και ανήκουν στην ίδια οικοδομική περίοδο του 3ου π.Χ αιώνα, είναι το βουλευτήριο και το πρυτανείο. Δύο χώροι με πολιτικό και δημόσιο χαρακτήρα, που βρίσκονται μάλιστα αντικριστά!

Από τον ιερό χώρο, φυσικά, δεν θα έλειπαν τα λατρευτικά οικοδομήματα προς τιμήν θεοτήτων, στα γενικότερα πλαίσια βέβαια της λατρείας και των προσφορών προς το Δωδωναίο Δία. Μιλάμε για το ναό της Αφροδίτης (αρχές 3ου π.Χ αιώνα), κόρης του Δία και της Διώνης, όπως μας πληροφορεί ο Όμηρος που τη θέλει ολύμπια σε αντίθεση με τον Ησίοδο που πιστεύει στις τιτανικές της ρίζες (γέννηση από τους αφρούς των γεννητικών οργάνων του ευνουχισμένου από τον Κρόνο Ουρανού). 

Όλα αυτά όμως, σχετίζονται με τη λατρεία της θεάς Διώνης, η οποία συνδεόταν με την αρχέγονη λατρεία της Μητέρας Γαίας και ήταν προγενέστερη της λατρείας του Δία στην περιοχή. Γι’αυτό και οι δύο ναοί προς τιμήν της, ο παλαιός (4ος π.Χ αιώνας) και ο νεότερος (τέλη 3ου π.Χ αιώνα), στους οποίους λατρευόταν και ως σύζυγος του Δία Νάϊου.

Προσφιλής θεότητα στους Δωδωναίους ήταν και η Θέμις, θεά της δικαιοσύνης, στην οποία είχαν αφιερώσει ναό (αρχές 3ου π.Χ αιώνα). Η μυθολογική παράδοση τη θεωρούσε και αυτή! σύζυγο του Δία και κόρη του Ουρανού και της Γαίας. Σε αρχαιολογικά ευρήματα αναφέρονται ο Δίας, η Θέμις και η Διώνη ως «νάϊοι θεοί», δηλαδή σύνοικοι και σύνναοι θεοί.

Ο περιπετειώδης, κοσμογυρισμένος και αγαπημένος ήρωας των Ελλήνων, Ηρακλής, έχει το ναό του και εδώ.

Ο δωρικού ρυθμού ναός των αρχών του 3ου π.Χ αιώνα βρίσκεται κάτω από τη χριστιανική βασιλική. Ο ναός μαρτυρεί την παρουσία της νέας θρησκείας, του Χριστιανισμού και χτίστηκε τον 5ο μ.Χ αιώνα πάνω στα ερείπια των αρχαίων ναών.

Στην κορυφή του λόφου δεσπόζει η ακρόπολη της Δωδώνης που περιβάλλεται από τείχος, χτισμένο πιθανώς τον 4ο π.Χ αιώνα.

Αφήσαμε φυσικά για το τέλος την περίφημη Ιερά Οικία που ονομάζεται αλλιώς Ναός του Δία και περιλαμβάνει το κυρίως ιερό (ναός) και το μαντείο.

Η γοητεία και ο μύθος γύρω από το μαντείο της Δωδώνης, προσέλκυσαν το αμείωτο ενδιαφέρον της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Αναφορές στη λατρεία του Δία στη Δωδώνη, συναντάμε ήδη στα ομηρικά έπη, έργα του 8ου π.Χ αιώνα. Ο Μυρμιδόνας ήρωας και πρωταγωνιστής της Ιλιάδας, Αχιλλέας, απευθύνει προσευχή στο Δία της Δωδώνης, με τα εξής λόγια: «Δία, άρχοντα της Δωδώνης, Πελασγικέ, που από μακριά διαφευντεύεις τις κορφές της μυριοχιόνιστης Δωδώνης και κοντά σου κατοικούν οι Σελλοί, οι προφήτες με τα λερωμένα πόδια, που κοιμούνται καταγής». (ΙΛΙΑΔΑ, Π)

Προφανώς η δωδώναια λατρεία του Δία είναι πάρα πολύ παλιά, όπως φανερώνει και το επίθετο Πελασγικός, το οποίο, αν και ανεξακρίβωτο γιατί χρησιμοποιείται εδώ, δηλώνει γενικά τους πρώτους Έλληνες. Προγενέστερη είναι στην περιοχή, η λατρεία της Μητέρας Γης, θεάς της φύσης και της γονομότητας και αρχαιότερης από όλους τους θεούς.

Αργότερα, καταφθάνουν στη Δωδώνη οι Σελλοί ή Ελλοί, που εγκαθιδρύουν τη λατρεία του Δία, με αποτέλεσμα να συνυπάρχουν οι δύο θεότητες και η Γη μετονομάζεται τώρα σε Διώνη και γίνεται σύζυγος του Δία. Οι περίφημοι αυτοί Σελλοί ήταν μάντεις του Δία στην περιοχή της Δωδώνης, που ερμήνευαν χρησμούς, δίνοντας προσοχή στα φυσικά φαινόμενα (θρόϊσμα φύλλων της φηγού, πέταγμα πουλιών...). Ζούσαν ασκητική ζωή, περιφρονούσαν τις φροντίδες για το σώμα και κοιμόντουσαν καταγής και κάποιες μαρτυρίες δικαιολογούν το γεγονός αυτό, καθώς θεωρούν ότι έδινε χρησμούς η ίδια η Γη.

Ο δεσμός του Δία με τη Διώνη, αποδίδει στο θεό του κεραυνού χαρακτηριστικά χθόνιας θεότητας (άλλη χθόνια μορφή του Δία είναι ο Ζεύς Μειλήχιος), καθώς τον συνδέει με τη Γη (Διώνη) και πιστευόταν πως το ιερό ζεύγος κατοικούσε στις ρίζες της ιερής βελανιδιάς (φηγός). Ο Όμηρος και πάλι, στη ραψωδία ξ της Οδύσσειας, βάζει τον Οδυσσέα που είναι μεταμφιεσμένος σε ζητιάνο, να μιλά στο βοσκό του τον Εύμαιο, για μια επίσκεψή του στο μαντείο της Δωδώνης. Σκοπός του ήταν να πάρει χρησμό από την ψηλόκορφη βελανιδιά του Δία, τη φηγό, για το αν θα επιστρέψει στην πατρίδα του. Ο μύθος θέλει τη φηγό, είτε να δίνει η ίδια τους χρησμούς με ανθρώπινη φωνή, είτε να απαντά στις ερωτήσεις των επισκεπτών, με το θρόϊσμα των φύλλων της, φανερώνοντας τη βουλή του Δία. Εντυπωσιάζει η αφήγηση που θέλει την Αργώ, το πλοίο των Αργοναυτών, να έχει ανθρώπινη λαλιά, αφού η θεά Αθηνά τοποθέτησε ένα κομμάτι της ιερής φηγού στο ξύλο της.

Και κλείνουμε με τον ιδρυτικό μύθο του μαντείου της Δωδώνης, του πιο παλιού στον ελληνικό χώρο. Ο φιλοπερίεργος ερευνητής Ηρόδοτος διηγείται μια ιστορία, βασιζόμενος στις μαρτυρίες των Αιγυπτίων και των Δωδωναίων ιερέων: δύο μαύρα περιστέρια (πελειάδες) πέταξαν από τις Θήβες της Αιγύπτου και το ένα από αυτά έφτασε στη Λιβύη και ίδρυσε μαντείο του Άμμωνος. Η άλλη πελειάδα έφτασε στη Δωδώνη και αφού κάθισε πάνω στην ιερή φηγό προέτρεψε τους Δωδωναίους να ιδρύσουν μαντείο του Δία. Ο Ηρόδοτος, επειδή δεν πολυπείθεται από την εκδοχή αυτή, δίνει τη δική του ερμηνεία: δύο γυναίκες (Αιγύπτιες) ίδρυσαν τα δύο παραπάνω μαντεία. Επειδή όμως, δεν μιλούσαν την ελληνική γλώσσα, φαίνονταν στους Δωδωναίους, ότι μιλούσαν σαν πουλιά. Γι’αυτό τις ονόμασαν πελειάδες. Η γυναίκα ιέρεια της Δωδώνης αργότερα, έμαθε την ελληνική γλώσσα και έδινε τους χρησμούς.

Οπωσδήποτε η επίσκεψη στον ιερό χώρο της Δωδώνης είναι μια πλούσια εμπειρία, η οποία συνεχώς διευρύνεται με τις ανασκαφές και τις έρευνες που γίνονται τώρα στην περιοχή!

Ευρήματα από την περιοχή της Δωδώνης εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων.